Håfa na Manggeftao i Taotao Chamoru

Gi antigu na tiempo måtto ta'lo tåtte dos na gof magåhet na takhilo' na taotaomo'na para u ma bisita i islan Guåhan. Nånan i isa i palao'an na taotaomo'na ya tåtan i lamlam yan hulu i lahi na kompåña-ña. Måtto i dos kumu tentågo' i yi'os siha ni muna'huyong i tano', i manglo', i napu yan i guaifi. Manmalago' para u ma tungo' mas put este na nina'huyong ni ma å'ågang taotao - kao maolek gue' pat båba gi espirituat na bånda.

Måtto i dos na yu'os kumu pasaheru sin guinaha o sino pudet. Ma batsala i yinayas pinekkat-ñiha ginen un songsong asta i otro manespipiha gineftao, lao todu i lugat ni ma fatoigue manmadulalak kumu limosneru siha. Guihi na ha'åni, mas lålålo' i taotaomo'na put i chinattao i taotao. Put fin, ma disidi para u ma kastiga i taotao i isla.

Anai esta para minachom åtdao, manmåtto gi un na'mahålang na såde'gåni, takhilo' gi haligi-ña, i atof-ña yan bånda-ña siha bihu lao areklao. Sumåsåga guihi un la'åmko' na umasagua nå'an-ñiha si Francisco yan Måtta, ni maseha manggof popble, lao gogof umaguaiya ha' i dos. I gima'-ñiha ayu na guma' anai ni unu gi dos mandimanda ya uma'osge i dos.

Ma kombida hålom i dos estrangheru nu i amko' na dos umasagua, ni numehong anai humålom gi dikike' såde'gåni ni ma såtge pi'ao yan ma guafaki. Mangkinembida as Francisco i guåfi nu i pinot yan hå'iguas. Ti åpmam i mina'lak i guafi ha na'maipe i kurason i pasaheru. Nina'gimen as Francisco freskon hånom gi ha'iguas, ginen i saddok ni hihot gi sade'gåni-ña. Mañule' si Måtta suni ni achadangkolo yan i talangan ilifånte yan unos kuantos kamuti ginen i dikike' na håtdin-ñiha ya ha na'lågu. Despues, mamfe' si Francisco påhong. Alos uttimu, ha chule' si Måtta i guihan ni kinenne' i asagua-ña guihi na talo'åni. Un pestutu ha' este na guihan ni chatta' ha' nahong un taotao, lao kon guinaiya ha balutan gi hagon ya ha chåhan gi papa' odda'.

Hinatme i halom guma' ni minange' på'go, ya mientras mamåsa i boka mañule' si Francisco tibion hånom para o'mak i dos estrangheru. Anai esta ha rifresko siha i dos, manmatå'chong påpa' yan si Francisco. Duru i tres manggimen tuba ginen i bengbong asta ki animao i konbetsasion yan hinatme chalek i gima' i dos popble na umasagua.

Ginen i niñangon Måtta, manggagao despensasion si Francisco para u huyong. Un ratu ha' måtto gue' tåtte mañuñule' un lisayon flores, dikike' na kurason ni kulot i rosa yan a'paka'. Este na lisayon flores ma å'ågang nu i Chamorro "kadena di amot". Ha nå'i si Francisco i palao'an na estrangheru, ni pinacha gof didok ni kariñosu yan gairespetu na bihu yan i mikonsederasion na asagua-ña.

Alos uttimos måsa i boka, ya chumocho i dos taotaomo'na kun gusto yan minagof. Anai esta i dos munhayan chumocho ma ripåra na chatta' chumocho i dos umasagua. Pues ma nå'i i bisita nu i fresko na ensaladan gollai. Uttimu, ma nå'i måsan påpåya yan madoya para u inettimuyi i fiesta. Ma ta'lo ma pasa i bahadot tuba. Malulok siha ta'lo i yi'os, ya ma ripåra i magåhet na minagof gi matan i dos åmko', maseha ånglo' i labios-ñiha sa' didide' kinanno'-ñiha put para u ma na'nahong i bisitan-ñiha.

I dos yu'os pumåra ya ma pangpang i tiyan-ñiha gi bulachon-ñiha, lao umasodda' i atadok-ñiha ya sumiriosu i mata-ñiha. Mumå'å'ñao i dos umasagua na u guåha ti ha cho'gue o sino ti ha na'magof i estrangheru siha. Listo si Francisco ha faisen, "Kao siña mas in setbe hamyo?"

Despasiusiu ma yengyong i ilon-ñiha i dos yu'os, ya despues mannå'i siñat i yi'os i isa. Gi minahngang i dos umasagua, desnek un hinetnon lechon gi me'nan-ñiha ginen i aire ni ma beste ni todu klasen manmange' na nengkanno' ni siña unu ha guifi. Despues mana'annok todu klasen gimen mansen manengheng yan mandikno na putahi siha na i gima' i manriku ha' na siña manmali'e'.

Sinangani ni yi'os hulu yan lamlam, "Nahong esta ñålang-miyu. Tarehan-miyu på'go para en matrata kumu taotaomo'na hamyo."

Gi tutuhon kulan duda i dos umasagua lao despues umumetde, tumekkon ya mannå'i grasia; lao put i ñiñalang-ñiha chumocho i dos kulan tåya' na manli'e' boka. Put i yomåhlao-ñiha i dos, adumidide' ha' ma nana'yan siha estaki håspok i dos.

Anai makmåta i dos umasagua gi sigiente ogga'an, pine'lon-ñiha na ma guiguifi ha' este todu, lao mahngang i dos anai ma li'e' hayi magåhet todu i dos yu'os. Mansinangani ni dos yu'os na u ma fondo i isla påpa' gi tasi ya u fanmatai todu i taotao put i chinattao-ñiha yan tinaihinenggen-ñiha.

"Hamyo ha' en masatba. Hanao para i yahulolo' gi sabana, ya cha'-miyu tumalaktåtåtte asta ki en li'e' i isa gi mapågåhes." Despues malingu i dos yu'os.

Ha alulayi i dos umasagua humotde i sabana amanu i chinaddek-ñiha. Uma'åpo' kada råtu gi un baston ni ma usa entre siha i dos. Ma huhungok ha' gi tatten-ñiha i pakpak i lamlam yan i essalao i hilu. Alos uttimu, måtto i dos gi puntan i sabanan Lamlam anai ma siente na linao i tano', ya gi mina'å'ñao-ñiha i dos dumimu ya manaitai. Mediu diha di mayengyong i tano', ya despues todu kåtma. Si Måtta lumi'e' i isa gi langet.

Tumalakpåpa' i dos umasagua, ya nina'tanges i dos anai ma li'e' i fottunan i bisinon-ñiha. Ma fondo i isla, lao minahinengang anai ma li'e' na despasiu kumahuhulo' ta'lo. Todu ayu siha i manamatungo' manmafa'gåsi.

Guihi na mumento annok i dos yu'os gi me'nan-ñiha gi puntan i sabanan. Kumuentos i yi'os i hilu.

"Francisco yan Måtta, Kao guåha dinisehan-miyu?"

Ha hasso i dos para u ma gågao i yi'os para u na'na'lo i sengsong yan i bisinon-ñiha siha, lao ma siente na kulan ma kuestiotiona i minalago' i dos yu'os. Pues kumuentos si Francisco para guiya yan i asagua-ña.

"Un na'libri ham. Håfa taimanu para in mas sumetbe hamyo?"

Mampinacha ni gineftao kurason-ñiha, umakonfotme i dos yu'os para u na'libianu i tehtehnan na lina'la' i dos umasagua. Ilek-ña i yi'os i isa, "I yi'os i manglo' yan i napu un nina'i famagu'on ginen meggai na lugat ni manchågo'. Yanggen manmåtto', fa'nå'gue siha para u fanyo'åse', geftao, yan u fanmangguaiya taiguenao iya hamyo, Francisco yan Måtta."

Pues maloffan na i famagu'on i tano' manmåtto Guåhan para u ma tungo' yine'åse' yan rinespetu ni todus hit debi di u ta fa'nu'i estrangheru siha yan para kada unu giya hita. Pues magåhet este asta på'go ha' na tiempo i taotao Guåhan ma saluluda estrangheru kumu manmafa'taotaomo'na siha.

Rifirensia tulaika

  • Strauch, Edward H (1989). Folktales From Guam/ Estorihan Taotao Guam: Bilingual-Bicultural Education Program.